TẠP CHÍ TIÊU ĐIỂM

Từ Trung Quốc, sang Nhật Bản, bán đảo Triều Tiên, Việt Nam, Thái Lan rồi đến cả Pháp, Anh, Đức hay Mỹ…, danh sách các nước có công dân bị nhiễm virus corona mới, giờ có tên gọi chính thức là Covid-19, mỗi ngày thêm dài. Nhưng tại châu Phi, tính đến ngày 12/02/2020, chưa có một ca nhiễm nào được phát hiện. Trong khi đó, tại những nơi khác, nơi nào có người Trung Quốc đi qua, hay có người từ Trung Quốc về ít nhiều cũng bị ảnh hưởng. Tại sao châu Phi cho đến giờ này vẫn tránh được dịch bệnh ? Đó là do may mắn ? Đối với ông John Nkengasong, Trung Tâm Phòng Chống Các Dịch Bệnh (CDC), không có gì là chắc chắn cả : « Có nhiều khả năng đã có một số ca tại châu Phi, nhưng vẫn chưa được phát hiện ». Do vậy, nỗi lo lắng dịch bệnh bùng nổ tại châu Phi mỗi ngày một lớn, bởi một lẽ đơn giản, có ít nhất là 13 nước châu Phi (Nam Phi, Algéri, Angola, Côte d’Ivoire, Ethiopia, Ghana, Kenya, quần đảo Maurice, Nigeria, Ouganda, Cộng Hòa Dân Chủ Congo, Tanzania và Zambia) duy trì các mối liên hệ rất chặt chẽ với Trung Quốc. Cường quốc kinh tế châu Á này là đối tác thương mại hàng đầu của châu lục đen, như nhận xét tóm tắt của giáo sư Jean-Pierre Cabestan, chuyên nghiên cứu về Trung Quốc học, hiện đang giảng dậy tại trường đại học Baptist Hồng Kông, khi trao đổi qua điện thoại với ban Tiếng Việt RFI : « Trung Quốc hiện diện đông đảo ở châu Phi, điều đó không có gì là mới cả. Sự có mặt của người Trung Quốc đã được tăng cường kể từ những năm 2000. Ngày nay, Trung Quốc là đối tác thương mại hàng đầu tại châu Phi, cho dù Liên Hiệp Châu Âu gồm 27 nước có nhiều trao đổi thương mại hơn với châu Phi. Nhưng Trung Quốc rất tích cực trên bình diện thương mại và trong các dự án cơ sở hạ tầng mà nước này thực hiện, thông qua các khoản tín dụng do Ngân hàng Trung Ương Trung Quốc cung cấp. Với tư cách là nhà đầu tư, Trung Quốc không bằng châu Âu và Mỹ, nhưng Trung Quốc rất tích cực trên bình diện chính trị và ngoại giao. Ít có quốc gia châu Phi nào phản đối Trung Quốc, nhất là tại các tổ chức quốc tế. Ngược lại, các quốc gia châu Phi này lại là một nhóm ủng hộ viên mà Trung Quốc có thể trông cậy rất nhiều ở Liên Hiệp Quốc, và trong các tổ chức quốc tế khác. Tiến triển mới nhất gần đây chính là việc Bắc Kinh mở một căn cứ hải quân cho Quân Đội Giải Phóng Nhân Dân Trung Quốc tại Djibouti cách nay khoảng hơn hai năm. Điều đó chứng tỏ là Trung Quốc bắt đầu quan tâm đến an ninh châu Phi. Họ muốn bảo vệ một cách tích cực các lợi ích, an ninh của mình, nghĩa là các dự án đầu tư, các doanh nghiệp của Trung Quốc và cả công dân Trung Quốc đang sinh sống tại châu Phi. » Không hồi hương kiều dân : Vì tình bạn hay sợ Trung Quốc ? Theo các số liệu chính thức công bố năm 2018, có khoảng 81.562 sinh viên châu Phi đang theo học tại Trung Quốc. Trong bối cảnh dịch bệnh đang hoành hành tại Trung Quốc, các nước châu Phi lại có hai luồng phản ứng trái ngược: Một số tạm ngưng các chuyến bay nối với Trung Quốc, cấm nhập cảnh du khách Trung Quốc, và tổ chức hồi hương các kiều dân của mình. Số khác thì vẫn tiếp tục các hoạt động hàng không với Trung Quốc, không tổ chức hồi hương bất chấp nỗi lo lắng, sợ hãi của gia đình các kiều dân, thậm chí còn tỏ tình liên đới hay sự tin tưởng vào chính quyền Bắc Kinh, vào lúc ngày càng có nhiều lời chỉ trích nhắm vào giới lãnh đạo Trung Quốc trong cách xử lý khủng hoảng dịch tễ này. Liệu có nên xem đấy như là một áp lực của Trung Quốc đối với những nước châu Phi đó ? Hay phải chăng đó là một dấu hiệu về tình hữu nghị thật sự giữa Trung Quốc với các những nước châu Phi này ? Giáo sư Jean-Pierre Cabestan giải thích : « Tôi không nghĩ đây là vấn đề tình hữu nghị. Đây có lẽ là vấn đề khả năng chăm lo cho kiều dân của nhiều nước châu Phi hiện đang học tập và làm việc tại Trung Quốc, nhất là khả năng cách ly, hay phát hiện loại virus viêm phổi mới mà người ta gọi là virus corona. Vấn đề của các nước châu Phi chính là họ không đủ khả năng y tế như tại nhiều nước phát triển. Chính vì thế mà các nước châu Phi có sinh viên, kiều dân đang sinh sống ở Trung Quốc muốn những người này ở lại đó, bởi vì họ sẽ được phát hiện bệnh và đương nhiên được cách ly tốt hơn nếu để họ trở về châu Phi. Do người dân châu Phi không có văn hóa cách ly, mà cũng không quen đeo khẩu trang một khi bị lây nhiễm, tôi nghĩ là đối với các kiều dân châu Phi, ở lại Trung Quốc an toàn hơn là trở về nước, vì như vậy có nhiều rủi ro dịch bệnh lan truyền tại những khu vực thiếu thốn hay không có các cơ sở an toàn dịch tễ. » Trung Quốc ho, thế giới chảy nước mũi, châu Phi cũng cảm gió ? Trong bối cảnh dịch bệnh không ngừng lan rộng, mọi hoạt động sản xuất, kinh doanh tại Trung Quốc đều bị ngưng trệ, để dồn lực cho cuộc chiến chống virus corona. Chỉ có điều « Trung Quốc ho, cả thế giới cũng chảy nước mũi ». Giới chuyên gia lo ngại, nếu tình trạng này kéo dài, kinh tế thế giới có nguy cơ rơi vào suy thoái. Một viễn cảnh không mấy gì sáng sủa cho nhiều nước trên thế giới, kể cả phương Tây, đang phải đối mặt với nhiều làn sóng bất bình của người dân trong nước. Tránh được dịch bệnh, liệu rằng châu Phi có tránh được những hậu quả kinh tế do virus corona mới để lại hay không ? Nhà nghiên cứu Jean-Pierre Cabestan nhận định : « Còn quá sớm để đưa ra nhận định. Ethiopia Airlines, hãng hàng không quan trọng nhất của châu Phi, vốn có nhiều chuyến bay đi và đến từ châu Á, vẫn duy trì các chuyến bay nối Trung Quốc và Ethiopie cho đến khi nào có thông báo mới. Rất nhiều người Trung Quốc đi châu Phi đều phải quá cảnh ở Addis-Abebas. Thế nhưng, quyết định này của Ethiopia đã bị nhiều nước tại châu lục chỉ trích, nhất là từ Kenya, dường như đã cho tạm ngưng các chuyến bay nối với Trung Quốc. Tóm lại, ở châu Phi mỗi nước phản ứng theo một cách. Tôi cho rằng Ethiopia đã có những tính toán : duy trì các chuyến bay vẫn có lợi hơn, dù rằng họ không thể tiến hành kiểm tra sức khỏe, bất kể là ở Trung Quốc hay là tại nơi đến Addis. Về hậu quả kinh tế, vẫn còn quá sớm để đưa ra kết luận. Nhưng hệ quả đầu tiên chính là giá bán nguyên liệu bị sụt giảm, bất kể là dầu hỏa, đồng, hay các loại khoáng sản khác. Đây là những tác động tiêu cực cho các nước châu Phi nào có xuất khẩu nguyên liệu sang Trung Quốc ». Vẫn theo nhà nghiên cứu Trung Quốc học, bất chấp dịch bệnh, các hoạt động trao đổi mậu dịch giữa châu Phi và Trung Quốc vẫn được tiếp tục. Trước mắt, cuộc sống thường nhật của người dân châu Phi vẫn diễn ra bình thường, không lo sợ bị khan hiếm hàng hóa. Năng lực phòng chống của châu Phi đến đâu ? Tuy nhiên, dịch bệnh chưa được phát hiện cũng không hoàn toàn đồng nghĩa với việc châu lục đen này được « miễn dịch ». Ngay khi dịch virus corona được chính thức thông báo, nhiều nước châu Phi, rút kinh nghiệm từ bài học đau đớn dịch « Ebola », đã chuẩn bị những phương án phòng chống sớm. Trái với một số ý kiến lạc quan của nhiều chuyên gia, Jean-Pierre Cabestan không mấy lạc quan về khả năng đối phó với cuộc khủng hoảng của châu Phi trong trường hợp dịch virus corona lan đến châu lục: « Nước châu Phi duy nhất có thể đối phó với dịch bệnh một cách hiện đại và hiệu quả chính là Nam Phi. Những nước khác lại không được trang bị tốt. Ngoài ra, có một nước khác hiện đang huy động với sự hỗ trợ của Pháp, nhất là từ Viện Pasteur của Pháp, đó chính là Senegal. Tôi tin là quốc gia Tây Phi này đã được chuẩn bị tốt để đối phó với dịch bệnh. Dù vậy, cũng không nên trông đợi nhiều quá, tôi nghĩ là tình hình sẽ khó khăn hơn nếu dịch bệnh lan rộng ở châu Phi ». Dịch bệnh virus corona lần này gợi nhắc lại trận dịch Ebola, bắt nguồn từ quốc gia Tây Phi Guinéa vào tháng 12/2013, rồi lan nhanh ra nhiều nước khác làm cho gần 20.000 người chết (theo ước tính của Tổ Chức Y Tế Thế Giới) trong tổng số 28.000 ca lây nhiễm. Thế giới cũng phải mất hơn 18 tháng để chiến đấu chống lại virus Ebola. Cuộc chiến này đã để lại một chấn thương tâm thần sâu đậm trong tâm trí người dân châu Phi. « Phòng bệnh hơn chữa bệnh ». Trong nỗ lực đó, một mô phỏng khoa học đã được thực hiện nhằm đưa ra những dự báo về những ổ dịch mới đề phòng virus corona mới du nhập vào châu lục do những mối quan hệ chặt chẽ với Trung Quốc. Kết quả dự báo cho thấy Ai Cập, Algeri và Nam Phi là những nước dễ bị phơi nhiễm nhất của châu lục. RFI Tiếng Việt xin cảm ơn nhà nghiên cứu Trung Quốc học Jean-Pierre Cabestan, giáo sư trường đại học Baptist Hồng Kông, đã tham gia vào tạp chí hôm nay.

Ngày 28/01/2020, tổng thống Donald Trump công bố Kế hoạch Hòa bình cho Cận Đông tại Nhà Trắng, trước sự hiện diện của thủ tướng Israel Benyamin Netanyahu nhưng không có đại diện của Palestin. Phải chăng đây là một kế hoạch hòa bình thật sự hay lại là kế hoạch chiếm đóng mới ? « Jerusalem vẫn sẽ là thủ đô không thể chia cắt của Israel (…) Tôi muốn rằng thỏa thuận này là một thỏa thuận tuyệt vời cho người dân Palestin. Với tôi, thỏa thuận hôm nay là một cơ hội lịch sử để cuối cùng thì người Palestin có thể thành lập một Nhà nước độc lập cho chính họ sau 70 năm bế tắc ». Trên đây là trích đoạn phát biểu của nguyên thủ Mỹ về kế hoạch hòa bình cho Cận Đông. Kế hoạch mang tên « Tầm nhìn » (Vision) của Donald Trump còn cho phép Israel sáp nhập các khu định cư Do Thái nằm rải rác trên khắp vùng Cisjordani vào lãnh thổ Israel. Đổi lại, Israel cam kết sẽ ngưng mở rộng các khu định cư. Người dân Palestin sinh sống trong các khu định cư Do Thái có 4 năm để quyết định đi hay ở lại với Israel. Tuy nhiên, người tị nạn Palestin vẫn không được phép trở về Israel. Một Nhà nước độc lập cho Palestin : Bất khả thi ? Kế hoạch vừa công bố, một câu hỏi được đặt ra : Hòa bình này là cho ai ? Tuần báo Anh The Economics không ngần ngại đặt tựa : « Kế hoạch hòa bình một bên của Donald Trump ». Bên đó là ai ? Le Monde thẳng thừng khẳng định « Kế hoạch hòa bình của Trump cho Cận Đông, một sự đi theo các yêu sách của Israel chưa từng có ». Tuần báo L’Obs của Pháp thì nói đến « Thảm họa thứ hai ». Báo chí Pháp cũng như giới chuyên gia tại đây đều cho rằng đây là một bản kế hoạch hòa bình « thiên vị », bất cân xứng, quá ưu đãi cho Israel. Đọc thêm: Kế hoạch hòa bình Cận Đông : Các vấn đề mấu chốt của xung đột Israel - Palestin Theo đó, những nhượng bộ mà tổng thống Mỹ dành cho Israel là quá lớn. Những gì Palestin nhận được là những mảnh đất bị chia cắt thành từng mảnh. Hơn nữa để được công nhận là Nhà nước độc lập, Palestin còn phải thỏa mãn các yêu cầu về an ninh của Israel như phải phi quân sự hóa, giải giáp các lực lượng vũ trang… Ông Majed Bamya, nhà ngoại giao thuộc phái bộ Palestin ở Liên Hiệp Quốc trong chương trình Tranh Luận của kênh truyền hình quốc tế France 24 đặt câu hỏi : Người dân Palestin làm thế nào có được một Nhà nước độc lập khi mà tính chất liên tục một vùng lãnh thổ bị xé vụn, quyền tự vệ của một dân tộc bị tước đoạt ? Ông nói : « Theo tôi, điều quan trọng đáng nói là kế hoạch của Mỹ được thành lập trên cơ sở là phải chấp nhận điều mà họ gọi là thực tiễn nhưng trên thực tế là bất hợp pháp. Đối với người dân Palestin, đó là điều không thể chấp nhận được, đây cũng là điều không thể chấp nhận cho cả thế giới, bởi vì đây sẽ là một tiền lệ cực kỳ nguy hiểm, có thể khuyến khích các nước đi chiếm đóng, xây dựng các khu định cư để rồi sau đó cho sáp nhập. Chúng tôi muốn có một Nhà nước Palestin độc lập. Đây là cơ sở cho mọi tiến trình hòa bình. Ngay cả thỏa thuận Oslo, mục tiêu sau cùng là đi đến việc thành lập một Nhà nước độc lập. Tôi không hiểu làm sao chúng tôi có một Nhà nước độc lập mà không có chủ quyền. Thế nên, chẳng có Nhà nước độc lập nào cả trong đề xuất này. Đây rõ ràng là một cái tát cho nền hòa bình, chứ chẳng phải là một bước đi hướng đến hòa bình theo như bản kế hoạch của Mỹ ». Những cáo buộc này ngay lập tức đã bị ông Michel Ben Ami, cựu chủ tịch đảng Likoud Jérusalem, phản bác, cũng trên kênh France 24 : « Đó không phải một sự sáp nhập, cũng chẳng phải là một cuộc chinh phục. Tôi đang nghe những điều chẳng đúng với thực tế. Về đề xuất này, Israel vừa trao cho họ khả năng tự quản lý lấy đất nước. Họ vừa nhận được một trong món quà tốt nhất mà người ta chưa từng thấy trong lịch sử thế giới : 50 tỷ đô la, và một dải đất Gaza rộng lớn để có thể trở thành một Đài Loan. Để rồi chúng tôi nghe được gì ? Một lời từ chối trước khi biết đó là gì. Chúng tôi cho rằng chúng tôi thật sự quan tâm đến người dân Palestin. Chúng tôi không đến đấy để chinh phục, cũng chẳng làm hỏng cái gì, mà chỉ để bảo vệ đất đai và người dân của chúng tôi mà thôi. » Mỹ : Từ hòa giải đến hiến binh ? Theo cách diễn giải của nhiều chuyên gia Pháp, rõ ràng bản kế hoạch này đã được làm theo đúng những gì mà Israel, hay nói đúng hơn là chính phủ Israel và nhất là thủ tướng Benyamin Netanyahu mong muốn và đòi hỏi từ bao lâu nay. Nguyện vọng và đòi hỏi của người dân Palestin đã không được tính đến. Một lần nữa sự kiện này khẳng định đường lối chủ nghĩa đơn phương « thô bạo » của Donald Trump kể từ khi ông bước chân vào Nhà Trắng. Sau Iran giờ đến Palestin, bà Annick Cizel, giảng viên trường đại học Sorbonne Nouvelle cho rằng tổng thống Mỹ ngày càng cho thấy rõ xu hướng có « định hướng chính trị » không chỉ trong đối nội mà cả trong đối ngoại. « Bởi vì chúng ta thấy rõ một tổng thống Trump rất logic với chính bản thân ông, người đã áp dụng chiến lược ʺáp lực tối đaʺ năm 2018 với người dân Palestin và các đại hiện của nước này, bằng cách đóng cửa văn phòng đại diện của Palestin ở Washington, ngưng hỗ trợ tài chính cho người tị nạn Palestin thông qua cơ quan của Liên Hiệp Quốc được ủy thác, cắt giảm một cách thê thảm ngân sách của cơ quan quốc tế cho các phát triển của Liên Hiệp Quốc trên dải Gaza… Điều đó có nghĩa là ông ấy thực hiện điều mà những xứ nói tiếng Anh gọi là một ʺcuộc chiến tiêu haoʺ đối với các lãnh đạo và người dân Palestin trước khi tìm cách thuyết phục họ bằng bản kế hoạch này ». Và mô hình hòa bình kiểu Mỹ này có nguy cơ làm tiêu tan mọi triển vọng hòa bình thật sự giữa Israel và Palestin. Thỏa thuận Oslo, cơ sở cho những cuộc đàm phán sau này, xem như đã bị phá hủy. Nhà nghiên cứu địa chính trị Viện Nghiên Cứu Quốc Tế và Chiến Lược, Pascal Boniface nhận định đây là một kiểu hòa bình của kẻ thắng, chứ không phải là hòa bình giữa hai đối tác. Israel được Mỹ chống lưng có thể nói : Tôi đã thắng trận, Palestin đã thua. Họ phải chấp nhận tất cả những gì mà chúng ta muốn, bởi vì họ không quyền đưa ra các đòi hỏi. Chính kiểu lập luận này đã làm cho tính chính đáng của bản kế hoạch bị bác bỏ. Tính khả thi của dự án bị nghi ngờ. Chuyên gia Pascal Boniface phân tích : « Tính chính đáng của kế hoạch hòa bình này đến từ một điều duy nhất đó là từ cường quốc hàng đầu thế giới, một cường quốc hùng mạnh nhất. Bởi vì, nó không thể hiện một tiến trình ngoại giao. Trước kia, trong một tiến trình đàm phán hòa bình còn có Hoa Kỳ, Nga, Liên Hiệp Châu Âu và Liên Hiệp Quốc tham gia, mà người ta gọi là « tứ trụ ». Nhưng ở đây, độc nhất chỉ có Hoa Kỳ vốn dĩ có quan hệ chặt chẽ với Israel là lập ra bản kế hoạch này. Xưa kia người Mỹ luôn cố gắng đóng vai trò như là một nhà trung gian hòa giải trung thực giữa Israel và Palestin, dù thực tế cho thấy kể cả dưới thời các tổng thống đảng Dân Chủ, như Bill Clinton hay Obama, họ luôn thân với Israel hơn vì nhiều lý do cả về văn hóa, lịch sử, chiến lược, chính trị lẫn trong tôn giáo. Giờ thì họ không cần đóng kịch nữa. Đây đích thực là một bản kế hoạch được trực tiếp lập ra giữa Israel và Mỹ. » Luật kẻ mạnh : Một quy luật tự nhiên Một điều chắc chắn giới chuyên gia đều đồng tình : Trong cuộc xung đột Palestin – Israel này, luật quốc tế đã nhiều lần được nhắc đến nhưng chưa bao giờ được tôn trọng. Từ năm 1967, một nghị quyết của Hội Đồng Bảo An Liên Hiệp Quốc yêu cầu Israel rút ra khỏi vùng lãnh thổ chiếm đóng nhưng chưa một lần được thực hiện. Hay như một nghị quyết năm 1948 nói đến quyền được trở về của người tị nạn Palestin nhưng Israel chưa bao giờ cho phép. Do vậy, với ông Jean-Paul Chagnollaud, chủ tịch Viện Nghiên cứu Địa Trung Hải – Cận Đông (Iremmo), quyết định công bố bản kế hoạch hòa bình của Nhà Trắng còn là một bước ngoặt quan trọng trong quan hệ quốc tế. « Nếu chúng ta bỏ qua những thời điểm quan trọng như thế này, vốn dĩ sẽ làm tan rã, phá vỡ, gây bất ổn luật quốc tế, chính mọi mối quan hệ quốc tế đáng phải xem lại. Điều đó muốn nói là ngày mai một nước nào mạnh hơn một nước khác có thể làm những gì họ muốn. Chúng ta sẽ đi đến một thế giới thật sự đáng lo ngại. Hôm nay Hoa Kỳ là siêu cường, ngày mai rất có thể sẽ là Trung Quốc. Chúng ta chẳng có lợi ích gì đi theo hướng đi này cả. » Thucydide, sử gia thời Hy Lạp Cổ Đại, thế kỷ V trước Công Nguyên, khi viết tập sách thứ năm về « Cuộc chiến Peloponnese » xảy ra vào khoảng 431-404 trước CN có nói rằng « công lý chính là sự tôn trọng một chuẩn mực do con người lập nên. Công lý chỉ có thể có giữa hai đối thủ ngang cơ. Khi đó công lý được quy định bằng những quy ước và những cam kết hỗ tương. Công lý không được hình thành trên cơ sở quy luật tự nhiên. Quy luật tự nhiên duy nhất hay đúng hơn có tính bó buộc chính là luật áp đặt ưu thế của kẻ mạnh ». Cũng theo Thucydide, « để duy trì sức mạnh, cần phải phát triển sức mạnh đó ». Bài học này có lẽ không chỉ mỗi Israel thuộc nằm lòng, mà còn được cả Nga và Trung Quốc lần lượt áp dụng triệt để cho bán đảo Crimee của Ukraina ở biển Đen và các bãi đá ngầm thuộc quần đảo Trường Sa ở Biển Đông !

Thứ Tư 16/01/2020, tổng thống Nga đề nghị tổ chức một cuộc tham vấn công luận về cải cách Hiến Pháp nhằm cải tổ hệ thống chính trị đất nước. Năm ngày sau, ngày 21/01, Vladimir Putin chính thức công bố dự luật thành lập Hội Đồng Nhà Nước. Với thông báo này, Vladimir Putin xứng danh là « chủ nhân của mọi sự kinh ngạc ». Mọi sự bắt đầu từ ngày 31/12/1999, khi ông Boris Eltsin bất ngờ thông báo chuyển giao quyền lãnh đạo đất nước cho thủ tướng lúc bấy giờ là ông Vladimir Putin, để rồi từ đó người này không bao giờ rời xa quyền lực. Vladimir Putin, bốn lần đắc cử và tái đắc cử tổng thống (2000, 2004, 2012, 2018) và hai lần làm thủ tướng chính phủ (từ tháng 8/1999 – 5/2000, rồi từ tháng 5/2008 – 5/2012). Hiến Pháp : Công cụ bảo toàn quyền lực của Putin ? Trong 20 năm đó, thế giới hẳn chưa thể nào quên được lần đổi vai ngoạn mục giữa Putin với Dmitri Medvedev năm 2008 : Ông làm thủ tướng còn Medvedev làm tổng thống, nhưng thực quyền vẫn nằm trong tay Putin. Nhiệm kỳ thủ tướng kết thúc, Vladimir Putin trước khi ra tranh cử tổng thống năm 2012, đã cho sửa đổi Hiến Pháp tăng thời hạn nhiệm kỳ tổng thống từ bốn lên thành sáu năm. Tám năm sau, ngày 16/01/2020, nguyên thủ Nga lại bất ngờ thông báo sửa đổi Hiến Pháp. Trong lần thứ hai này, Vladimir Putin đề nghị tăng cường thẩm quyền Quốc Hội trong việc bổ nhiệm thủ tướng, giới hạn nhiệm kỳ tổng thống không được quá hai lần sáu năm liên tiếp. Tuy nhiên, điểm đáng được chú ý nhất là việc thành lập Hội Đồng Nhà Nước với quyền hành rộng rãi bao gồm chính sách đối ngoại, đối nội, kinh tế và xã hội mà chiếc ghế chủ tịch hiện chưa rõ sẽ thuộc về ai. Vladimir Putin sửa đổi Hiến Pháp nhằm mục đích gì ? Giới chuyên gia tại Pháp hầu hết đều cho rằng đây là cách duy nhất để nguyên thủ Nga duy trì quyền lực. Liệu rằng tổng thống Nga có « bổn cũ soạn lại », tiếp tục đổi vai như năm 2008, trở về làm thủ tướng ? Chuyên gia Pascal Boniface, Viện Quan Hệ Quốc Tế và Chiến Lược (IRIS), tin rằng « Không ». Theo ông, mục tiêu chính của ông Putin là làm thế nào duy trì đường lối chính sách mà ông đã tiến hành một khi ông mãn nhiệm. Bằng cách nào mới được ? Ông Pascal Boniface phân tích : « Đương nhiên là tổng thống Nga muốn gây ảnh hưởng. Ông Putin có thể làm được điều đó thông qua Hội Đồng An Ninh Quốc Gia và nắm lấy chiếc ghế chủ tịch. Điều này khá giống kịch bản Kazakhstan. Ông Nazarbaїev tuy không còn chức vụ lãnh đạo hàng đầu chính thức nữa nhưng người này giữ một tầm ảnh hưởng mạnh đến mức đường lối chính sách đất nước mang đậm dấu ấn của ông, cũng như là ông rất được lắng nghe. Hay chúng ta còn nhớ là ông Đặng Tiểu Bình tại Trung Quốc trong những năm cuối đời chỉ giữ một chức vụ được xem như là chính thức ‘‘chủ tịch Hiệp hội chơi bài’’. Người này không có một chức vụ nào trong chính phủ cả, thế nhưng ông ấy mới chính là nhân vật số một. Chúng ta có thể thấy là ông Putin cho dù có ở bất kể cương vị nào, cũng sẽ duy trì một tầm ảnh hưởng đối với những người kế nhiệm. Dĩ nhiên không phải lúc nào cũng làm được. Nhưng một lần nữa tôi tin rằng điều quan trọng nhất đối với Putin chính là chính sách của ông phải được tiếp tục và tổ quốc Nga vẫn phải được nể trọng ». Kinh tế - Xã hội : Chiếc phanh kềm hãm tham vọng của Putin ? Nhìn lại 20 năm cầm quyền đã qua của chủ nhân điện Kremlin, người ta không khỏi ngạc nhiên và tự hỏi : Làm thế nào mà ông Putin có thể tại quyền lâu đến như thế ? Vì sao việc ông cầm quyền lâu không có vẻ gì là gây sốc cho công luận Nga nói riêng và quốc tế nói chung ? Nhà nghiên cứu Pascal Boniface, Viện Quan hệ Quốc tế và Chiến lược lý giải như sau : « Điều có thể giải thích cho việc Putin rất được lòng dân cũng như là có thể tại vị suốt một phần tư thế kỷ chính là vì ông đã mang lại niềm tự hào cho dân tộc Nga. Bị phản đối ở phương Tây nhưng người dân Nga cho rằng họ đã bị sỉ nhục trong những năm 1990 và chính ông Putin đã trao lại cho họ niềm tự hào đó. Chính ông một lần nữa đã làm cho nước Nga được tỏa sáng trên trường quốc tế bằng những phương tiện hạn hẹp. Hơn nữa, so với thời kỳ khủng hoảng của những năm 1990, tình hình kinh tế tuy không mấy gì tươi sáng nhưng dẫu sao cũng đã khá hơn. Đừng quên rằng GDP của Nga trong giai đoạn 1991-2000 đã bị giảm đến một nửa. Nhưng nếu ông Putin rất được lòng dân ở Nga thì ở thế giới phương Tây ông lại không được như thế. Nhưng việc ông cầm quyền lâu không là một vấn đề bởi vì có rất nhiều nguyên thủ và lãnh đạo chính phủ cầm quyền từ lâu. Một số thân với phương Tây, số khác là đối thủ cạnh tranh. Và đây không còn là một tiêu chí để đánh giá trong thế giới phương Tây. Họ chủ yếu chỉ trích ông Putin về đường lối chính sách của ông hơn là thời gian cầm quyền. » Giờ đây, theo Hiến Pháp, Vladimir Putin không thể tái tranh cử. Hơn nữa, tuy tỷ lệ được lòng dân vẫn còn cao (khoảng 70%), nhưng tổng thống Nga cũng phải đối mặt với làn sóng bất bình trong nước ngày càng cao. Các thành tích quân sự bên ngoài lãnh thổ không còn làm cho người dân Nga hào hứng như vụ sáp nhập bán đảo Crimee hay cuộc khủng hoảng ở Đông Ukraina. Bởi vì, từ năm năm qua, tình trạng nghèo khổ không suy giảm và thu nhập bình quân của người dân Nga bị giảm đến 12%. Những vấn đề kinh tế - xã hội bắt đầu có những tác động tiêu cực đối với uy tín của ông Vladimir Putin nói riêng và đảng cầm quyền Nước Nga Thống Nhất nói chung, mà cuộc bầu cử Hội Đồng Thành phố Matxcơva hồi tháng 9/2019 là một ví dụ điển hình. Với Thornike Gordadze, cựu ngoại trưởng Gruzia, giảng viên trường Khoa học Chính trị (Sciences Po), đây là một trong những nguyên nhân chính khiến lãnh đạo Nga lo lắng và gấp rút cho sửa đổi Hiến Pháp. « Có một cuộc khủng hoảng kinh tế tại Nga. Đất nước hiện đang trong giai đoạn kinh tế tăng trưởng chậm, có thể nói là không đủ sức cất cánh, bởi vì nước Nga khá bị chậm trễ so với các nước phát triển chính như các nước châu Âu, Hoa Kỳ, Nhật Bản… Nếu muốn đuổi kịp những nước này, Nga cần phải có một mức tăng trưởng khá lớn. Thậm chí Nga cũng chưa phải là một cường quốc kinh tế mới trỗi dậy với mức tăng trưởng cao. Nước Nga chẳng phát minh ra được cái gì, cũng chẳng có cải cách, cách tân gì cả. Nga vẫn là một nước lệ thuộc hoàn toàn vào xuất khẩu dầu khí. Và chúng ta thấy rõ là tiền có được đã không được sử dụng cho việc phát triển kinh tế mà chỉ dùng để hiện đại hóa quân đội, hay để ghi điểm trên bàn cờ địa chính trị quốc tế chứ không phải là hiện đại hóa kinh tế quốc gia ! » Chọn người kế nhiệm : Putin trong thế lưỡng nan Nhiệm kỳ tổng thống thứ 4 của ông sẽ kết thúc vào năm 2024, và thời điểm đó cũng đánh dấu 24 năm cầm quyền của ông. Vào năm đó, Vladimir Putin sẽ được 72 tuổi. Vậy ông sẽ làm gì ? Không ai biết rõ. Nhưng theo nhà báo, giảng viên trường quân sự Saint-Cyr, ông Frederic Pons, « một điều chắc chắn rằng, là một nhà lãnh đạo thực dụng và đòi hỏi cao, Vladimir Putin đang chuẩn bị một cách kỹ lưỡng cho giai đoạn này. » Ai sẽ là người thay thế ông vào năm 2024 ? Đây quả thật là một bí ẩn lớn. Nhà nghiên cứu Nga học, bà Tatiana Kastouéva-Jean gần như khẳng định thế giới khó có thể thấy được một gương mặt khả tín nào để thay thế Vladimir Putin. Bà giải thích : « Vấn đề là người ta chưa thấy có một gương mặt khả tín nào để thay thế Vladimir Putin. Bởi vì họ đã làm mọi thứ sao cho không có khả năng thay thế đó. Do vậy, đối với rất nhiều người dân Nga, Vladimir Putin tuy không còn là một gương mặt được lòng dân nhất, một gương mặt ưa thích nhất cho vai trò tổng thống nhiệm kỳ thứ 5, nhưng vì họ cũng chưa thấy có một gương mặt khả dĩ nào khác, họ sợ hỗn loạn nên đành chọn điều kém tồi tệ nhất, nghĩa là Vladimir Putin ». Một quan điểm cũng được ông Pascal Boniface đồng chia sẻ. Vị chuyên gia này còn lưu ý thêm rằng bản thân việc tìm người thay thế theo đúng ý muốn của ông sẽ là một bài toán hóc búa cho chính nguyên thủ Nga. « Điều chắc chắn là ông Putin đã có một ảnh hưởng to lớn trong hệ thống chính trị Nga đến mức ông che mờ thậm chí làm cho tất cả những người khác không còn tồn tại. Chúng ta thấy rõ là ông Medvedev đã không thể nào có được một vai trò quan trọng nào ngay cả khi ông ấy làm tổng thống. Ông ấy đã bị chiếc bóng của Putin che khuất. Thế nên, cần phải chuẩn bị giai đoạn chuyển tiếp, bởi vì nếu như Putin muốn rằng các chính sách của ông được duy trì, cần phải có một người có bản lĩnh chứ không chỉ đơn giản là một người thừa hành. Đây thật sự là một thế lưỡng nan đối với ông Putin. Nếu đưa một người tài giỏi rốt cuộc chính ông có thể trở thành chiếc bóng của người đó. Nhưng nếu đó là một người tầm thường, trong trường hợp này tương lai chính sách của ông bị lâm nguy. »

Áp đặt được lệnh hưu chiến trên thực địa, « lôi » được cả hai phe xung đột trong cuộc nội chiến tại Libya đến Matxcơva để thảo luận việc ký kết lệnh ngừng bắn lâu dài, tổng thống Vladimir Putin được mời đến dự hội nghị quốc tế về Libya tại Berlin… Tất cả những động thái này cho thấy, ngoại giao Nga đã giành được những thắng lợi quan trọng trong hồ sơ Libya. Với cái giá phải trả quá khiêm tốn, Nga đã không ngừng mở rộng được ảnh hưởng tại Libya và từng bước khẳng định là tác nhân không thể thiếu vắng trong các hồ sơ quốc tế nóng bỏng ở Trung Đông. Với sự trợ giúp của Thổ Nhĩ Kỳ, « đồng minh tình thế », Nga đã áp đặt được lệnh hưu chiến tạm thời kể từ ngày 12/01/2020 tại Libya, quốc gia rơi vào tình trạng hỗn loạn kể từ năm 2011 và hiện là đối tượng giằng xé giữa một bên là Chính phủ Đoàn kết Dân tộc (GNA), đóng đô ở Tripoli, được Liên Hiệp Quốc công nhận, với đại diện là Fayez al-Sarraj, và bên kia là Quân đội Quốc gia Libya, dưới sự lãnh đạo của thống chế Khalifa Haftar, kiểm soát vùng Benghazi, ở phía đông nước này. Tuy ngoại giao Nga không thuyết phục được các bên ký thỏa thuận ngừng bắn tại Matxcơva vào dịp đó, vì thống chế Haftar muốn có thêm thời gian để suy tính, nhưng theo nhận định của Elena Volochine, phóng viên đài truyền hình France 24 tại Matxcơva, khi thuyết phục được đại diện của cả hai phe ở Libya tới Matxcơva để bàn việc ký kết thỏa thuận ngừng bắn, tổng thống Vladimir Putin muốn chứng tỏ ông có khả năng nắm lại một hồ sơ địa chính trị quan trọng, mà cho tới giờ, mọi tiếp xúc cùng lúc với cả hai phe đều bất khả. Ngay từ năm 2011, Libya được coi là một hồ sơ riêng biệt, thậm chí là một nỗi đau của điện Kremlin, trong tầm nhìn về đối ngoại của Nga. Theo báo Le Monde, vào năm đó, sự thụ động của chính quyền Nga dưới thời tổng thống Dmitry Medvedev, trước sự can thiệp của Liên Minh Bắc Đại Tây Dương (NATO) chống lại chế độ Kadhafi, đã làm dấy lên một cuộc xung đột gay gắt với Vladimir Putin, và làm gia tăng quyết tâm của ông phải trở lại điện Kremlin. Trên đài RFI, ông Florent Parmentier, giảng viên Học viện Khoa học Chính trị, Paris, chuyên gia về Nga, giải thích : « Điều cần biết là đối với Nga, trong cuộc khủng hoảng Libya, thất bại lớn nhất hay điều kinh khủng nhất là đã không dự ứng được sự sụp đổ của chế độ Kadhafi năm 2011. Từ đó đến nay, lập trường của Nga là kiên trì xây dựng các mối liên hệ với Libya và đặc biệt là tạo dựng mối quan hệ với thống chế Khalifa Haftar. Viên tướng này được đào tạo tại bộ tổng tham mưu Liên Xô vào cuối những năm 1970 đầu 1980. Và nhờ vậy, Nga đã lấy lại được vị thế của mình, có lập trường ủng hộ tướng Hafter - điều này có thể thấy rõ - đồng thời không hoàn toàn quay lưng lại với phe chống tướng Haftar, qua đó, Nga có thể đóng vai trò là một cường quốc thúc đẩy đàm phán giữa hai phe. Điểm đặc biệt của Nga trong hồ sơ Libya, đó là mong muốn nói chuyện được với cả hai phe tại nước này, đồng thời vẫn lựa chọn một phe để ủng hộ. Ý tưởng của Nga là tạo dựng được vị thế để có thể đưa ra các giải pháp ngoại giao. » Chuyên gia Adrei Tchoupriguine, giáo sư trường Cao học Kinh tế Matxcơva, khẳng định : « 2011 là một tội tổ tông. Rất nhiều người coi đó là một sự phản bội của Nga. Và tất cả những gì mà Kremlin làm từ đó đến nay là nhằm chứng minh với mọi người rằng Nga không bỏ rơi những người bạn của mình ». Vậy Nga muốn gì khi dấn thân vào Libya ? Chuyên gia Parmentier cho biết : « Nga tìm kiếm nhiều thứ. Trước tiên, ở cấp độ khu vực, Nga tìm cách gia tăng ảnh hưởng. Matxcơva đã làm được điều này ở Syria kể từ năm 2015 khi can thiệp quân sự vào nước này. Thông qua các kênh tiếp xúc khác nhau, Nga đã quay lại được khu vực này, ví dụ thông qua các tiếp xúc thường xuyên với Israel, với Ả Rập Xê Út vốn cách nay không lâu là khách hàng mua vũ khí, thiết bị quân sư, rồi thông qua Iran… Như vậy, Nga muốn có thể nói chuyện với tất cả mọi người, nhưng điều này không có nghĩa là Nga có thể thúc đẩy ký kết được các hiệp định hòa bình. Thực ra, có ba yếu tố thúc đẩy Nga chú ý tới Libya. Trước tiên, Libya là một nước có trữ lượng lớn về dầu khí. Đó là một yếu tố trong phương trình và Nga ý thức được tầm quan trọng của thách thức này. Nhưng đó không phải là thách thức duy nhất. Trong quá khứ, Nga và Libya đã có quan hệ trong lĩnh vực mua bán vũ khí, sản phẩm nông nghiệp. Libya không cách xa Nga lắm và trên góc độ này, đối với Nga, đây là một thị trường hợp lý. Nga đóng vai trò trung gian giữa các phe phái, cho dù ở Matxcơva, các phe phái ở Libya không được ký thỏa thuận hưu chiến. Việc các bên tới Matxcơva để đàm phán thông qua trung gian Nga đã là một động thái có ý nghĩa đáng kể. Chúng ta cũng có thể nêu thêm yếu tố thứ tư. Việc hiện diện mạnh mẽ tại Libya là một phương tiện để Nga nói chuyện với châu Âu. Đồng thời, Nga cũng có thể nói với các bên ở Libya theo kiểu : các vị thấy không, trong số những nước láng giềng kề cận Libya, chính liên minh Pháp-Anh vào năm 2011 đã lật đổ Kadhafi, nhưng liên minh này không đủ khả năng tái lập một trật tự ổn định. Còn người Nga chúng tôi thì đang cố gắng làm việc này. Đó là điều mà Matxcơva tìm cách làm ở Libya. » Ngày 19/01/2020, hội nghị thượng đỉnh quốc tế về Libya, dưới sự bảo trợ của Liên Hiệp Quốc, họp tại Berlin, nước Đức. Các cường quốc, trong đó có Nga, tham dự hội nghị cam kết tôn trọng lệnh cấm vận vũ khí của Liên Hiệp Quốc đối với Libya và không can thiệp vào công việc nội bộ của nước này, thúc đẩy một giải pháp chính trị…Vì sao tổng thống Nga Vladimir Putin lại có thể gật đầu đồng ý cam kết như vậy ? Theo ông Thornike Gordadze, giảng viên Học viện Khoa học chính trị Paris, cựu bộ trưởng Gruzia, phụ trách các vấn đề châu Âu, đó là vì chính sách đối ngoại của Nga rất uyển chuyển, mang tính thực dụng, không hề bị ràng buộc theo hệ tư tưởng và phương pháp hành động. Tại Syria, nơi vẫn tồn tại một chính quyền bất chấp cuộc nội chiến kéo dài, Nga đánh cược vào tổng thống Bachar al Assad. Theo thỏa thuận hợp tác quân sự song phương, Nga trực tiếp can thiệp vũ trang vào Syria, kể từ tháng 09/2015 và đã cứu được chính quyền Bachar al Assad, đồng thời duy trì được quyền lợi của Nga tại nước này. Tình hình ở Libya phức tạp hơn. Điện Kremlin thực hiện một chiến lược « nước đôi », mập mờ, chờ đợi xem phe nào « chào hàng » tốt nhất. Theo nhiều nguồn tin từ Matxcơva, được tuần báo Le Courrier International trích dẫn, thống chế Haftar, trong năm 2018, đã hứa hẹn dành cho Nga nhiều quyền lợi tại Libya, đặc biệt là dầu lửa. Thế nhưng, chỉ đến tháng 02/2019, sau khi lực lượng của Haftar kiểm soát được El-Charara và Al Fil, thì Matxcơva tin rằng phe này sẽ nắm được văn phòng đại diện của Công ty dầu lửa quốc gia Libya (NOC), và chuyển hoạt động của NOC về Banghazi hoặc thay thế được chủ tịch công ty bằng một người của phe này. Và Nga có thể hưởng lợi về lâu dài nếu đứng về phe Haftar. Tuy vậy, Matxcơva không hào hứng ủng hộ chiến dịch tấn công Tripoli mà thống chế Haftar phát động từ tháng 04/2019. Do nhận thấy có nhiều cường quốc bên ngoài dính líu vào cuộc tấn công Tripoli, trong đó có Pháp, Thổ Nhĩ Kỳ, Tiểu Vương Quốc Ả Rập Thống Nhất, điện Kremlin quyết định không tham gia vì cho rằng đây chỉ là một « trò chơi có tổng bằng không ». Trong bối cảnh đó, giải pháp tốt nhất đối với Nga là dùng lính đánh thuê, hỗ trợ Haftar và đồng thời đóng vai trò « nhà cung cấp » giải pháp an ninh cho Libya. Chuyên gia Parmentier giải thích : « Theo điện Kremlin, nước Nga có ít vùng đặc thù trên thế giới để có thể dựa vào đó mà khẳng định vị trí trên bàn cờ quốc tế. Do vậy, cần phải tập trung vào một trong những nhiệm vụ trong đối ngoại, đó là trở thành tác nhân cung cấp các giải pháp bảo đảm an ninh, theo kiểu « chìa khóa trao tay » cho các khách hàng là những quốc gia dân chủ hoặc phi dân chủ và thường là các khách hàng phi dân chủ. Đó là những giải pháp giúp bảo đảm chủ quyền quốc gia, ổn định và an ninh. Nga đề xuất các giải pháp bảo đảm an ninh, đi kèm với những thỏa thuận hợp tác quân sự, cho các nước ở Trung Đông hay châu Phi. Và cái tốt nhất mà Nga đề xuất là thông qua lực lượng lính đánh thuê. Do vậy, Wagner gần như là một trong những công cụ thực hiện chính sách đối ngoại đó. Có nghĩa là một phương tiện để thực hiện vai trò như nhân viên an ninh. Lính đánh thuê có vai trò như lá bài, như một yếu tố trong chính sách đối ngoại của Nga. Tôi không biết rõ có bao nhiêu lính đánh thuê Nga hiện diện tại Libya. Tuy nhiên, cũng không cần một số lượng quá lớn. Tất cả phụ thuộc vào vai trò của lính đánh thuê. Đôi khi, lực lượng này còn làm nhiệm vụ cố vấn quân sự. Số lượng không nhất thiết tương ứng với chất lượng hỗ trợ quân sự. » Bị suy yếu và cô lập do các trừng phạt của Hoa Kỳ và Liên Hiệp Châu Âu sau vụ can thiệp vào cuộc xung đột ở Ukraina và sáp nhập Crimée, Nga quay sang Trung Đông để phát triển các quan hệ đối tác chiến lược mới và mở rộng ảnh hưởng. Theo nhận định của chuyên gia Julien Nocetti, thuộc Viện Quan Hệ Quốc Tế Pháp (IFRI), kể từ khi can thiệp quân sự vào Syria, Nga thực hiện chính sách ngoại giao « cơ hội » và trở thành « nhà ngoại giao chủ chốt » trong khu vực. Không thể thay thế Hoa Kỳ trong vai trò tác nhân bảo đảm an ninh chủ yếu, vì không có đủ phương tiện quân sự như Mỹ, Nga đề xuất một dạng giải pháp thay thế được coi là khả tín và khả thi. Đấy chính là điều mà Nga tìm kiếm và giải pháp này có thể có sức thuyết phục đối với một số nước trong vùng. Về phần mình, chuyên gia Parmentier nhận định : « Trong mọi trường hợp, Nga đã thành công trong việc tạo được vị thế, có được một chỗ đứng đặc biệt tại Trung Đông. Về mặt lịch sử, Nga đã tự khẳng định là cường quốc bảo vệ những tín đồ Thiên Chúa Giáo phương Đông, điểm thứ hai là Nga có thể nói chuyện được với cả hai hệ phái đạo Hồi Shia và Sunni và đây là điểm đặc trưng trong chính sách đối ngoại của Nga so với chính sách đối ngoại của các nước khác. Điểm thứ ba là trong thời kỳ hậu « Mùa Xuân Ả Rập », Nga có thể đưa ra các giải pháp ngoại giao cho các cuộc nội chiến. Tuy nhiên, về điểm này, Nga không đạt được mục tiêu của mình, không thành công trong tiến trình đàm phán hậu nội chiến ở Syria. Và cho đến nay, Nga cũng chưa thành công trong hồ sơ Libya. Tóm lại, việc tranh giành, lấy được ảnh hưởng của các cường quốc khác ở Trung Đông cũng chưa đủ để lấp được chỗ trống mà sự suy yếu tương đối của Mỹ trong khu vực này gây ra ».

Ngày 11/01/2020, bà Thái Anh Văn tái đắc cử nhiệm kỳ hai tổng thống Đài Loan. Sự kiện cho thấy người dân Đài Loan – vùng lãnh thổ duy nhất trong thế giới chịu ảnh hưởng văn hóa Trung Hoa – kiên quyết bảo vệ các giá trị dân chủ theo mô hình phương Tây bất chấp các đe dọa từ Bắc Kinh dùng mọi cách kể cả “vũ lực” để sáp nhập Đài Loan vào Trung Hoa lục địa. Câu hỏi đặt ra: Với thắng lợi vẻ vang này của đảng Dân Tiến và bà Thái Anh Văn, mối quan hệ giữa Trung Quốc và Đài Loan trong bốn năm tới đây sẽ như thế nào? « Hoài bão độc lập » đối chọi với « giấc mơ Trung Hoa » ? “Hãy kháng cự với Trung Quốc, hãy bảo vệ Đài Loan!”, lời kêu gọi này của bà Thái Anh Văn, tổng thống mãn nhiệm đã được hơn 8 triệu cử tri hưởng ứng. Khi trao thêm cho bà Thái Anh Văn một nhiệm kỳ thứ hai, đại đa số người dân Đài Loan nói “Không” với đề nghị “một nhà nước, hai thể chế” mà chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình nhắc lại trong bài diễn văn đầu năm. Lời hăm dọa của ông Tập Cận Bình cho hợp nhất Đài Loan với Hoa lục bằng mọi giá kể cả bằng vũ lực cũng không làm cho người dân Đài Loan sợ hãi. Thế nhưng, với Bắc Kinh, đảo Đài Loan là một phần lãnh thổ của Trung Hoa rộng lớn. Sau Hồng Kông năm 1997 và Macao năm 1999, phải đến lượt Đài Loan trở về với đất mẹ. Đài Loan trở thành vấn đề trọng tâm trong chính sách đối ngoại của đảng Cộng sản Trung Quốc. Trong mục đích này, Bắc Kinh từ rất lâu đã nghĩ đến việc đề xuất nguyên tắc « một nhà nước, hai chế độ » cho Đài Loan, ngay cả trước khi áp dụng chúng với cựu nhượng địa Hồng Kông. Theo đó, ý tưởng cơ bản là kết dán những vùng lãnh thổ đó với Trung Hoa lục địa nhưng vẫn trao cho vùng đất này một quyền tự trị rộng rãi về kinh tế, chính trị và xã hội. Mục tiêu này còn được Trung Quốc thúc đẩy nhanh hơn nữa dưới thời trị vì của Tập Cận Bình. Vị lãnh đạo đầy quyền lực này gắn chặt mục tiêu hợp nhất lãnh thổ với « giấc mơ Trung Hoa » của ông với tham vọng trở thành lãnh đạo đầu tiên hoàn thành « sứ mệnh lịch sử » mà Mao Trạch Đông từng hướng đến : Hợp nhất Trung Quốc đến tận Đài Loan. Một sứ mệnh ông Tập Cận Bình dự kiến kết thúc vào năm 2049 để mừng kỷ niệm 100 năm ngày thành lập nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa. Chỉ có điều trong nước cờ này, Tập Cận Bình đã không tính đến yếu tố nhân hòa. Phong trào Hoa Hướng Dương ở Đài Loan năm 2014 phản đối « thỏa thuận tự do mậu dịch Trung – Đài » bị nghi ngờ tạo thuận lợi cho Trung Quốc gây ảnh hưởng – được tiếp nối bằng làn sóng Dù Vàng ở Hồng Kông vài tháng sau đó đòi bầu chọn lãnh đạo đặc khu theo phổ thông đầu phiếu. Những làn sóng phản kháng này đã mở đường cho bà Thái Anh Văn thuộc đảng Dân Tiến lên cầm quyền ở Đài Bắc năm 2016. Mối quan hệ đôi bờ eo biển Đài Loan được thiết lập từ năm 1979 cũng từ đó trở nên xấu đi. Chuyên gia Richard Bush lãnh đạo Chen-Fu and Cecilia Yen-Koo chuyên nghiên cứu về Đài Loan thuộc Viện Brookings cho rằng Quốc Dân Đảng thất cử làm cho Bắc Kinh mất đi chỗ dựa quan trọng trong kế hoạch lôi kéo người dân Đài Loan xích lại gần với lục địa : « Hiện nay Đài Loan có một cuộc tranh luận về cách thức tốt nhất để xử lý thách thức từ Trung Quốc. Về mặt cơ bản, thử thách hiện nay chính là Trung Quốc muốn Đài Loan đi theo hệ thống chính trị và cơ cấu điều hành của mình và kết thúc Trung Hoa Dân Quốc, tên gọi chính thức của chính phủ Đài Loan. Người tiền nhiệm của bà Thái Anh Văn, ông Mã Anh Cửu từng nghĩ rằng phương cách tốt nhất để đối phó với thách thức Trung Quốc là nên bắt tay chặt chẽ với Bắc Kinh để tránh bị xem là khiêu khích Bắc Kinh, hay làm cho Trung Quốc phải lo ngại về những ý định của ông, và cùng lúc cũng nên thiết lập một mạng lưới quan hệ rộng rãi giữa hai bờ eo biển, như thế Trung Quốc rất có thể sẽ không bao giờ dám gây chiến hay đưa ra những kiểu hành xử xấu xa khác. Cách tiếp cận này có được chút ít thành quả nhưng chính khía cạnh tiêu cực của kết quả ʺnửa vờiʺ đó đã dẫn đến hệ quả là vào năm 2016 Thái Anh Văn đắc cử tổng thống và đảng Dân Tiến có đa số ở Nghị Viện trong cuộc tổng tuyển cử tháng Giêng năm đó. Bà Thái Anh Văn còn tỏ ra rất thận trọng về những gì có liên quan đến Trung Quốc. Trong nội bộ đảng Dân Tiến và trong một chừng mực nào đó, người ta quan ngại là khi hợp tác kinh tế quá chặt chẽ sẽ kéo theo hợp nhất chính trị. Hơn nữa, Thái Anh Văn từ chối luật chơi của Trung Quốc. Luật chơi này là buộc những người mà Bắc Kinh không ưa phải đưa ra lập trường ‘đúng đắn’ về một số nguyên tắc chính trị theo ý của Bắc Kinh. Bà Thái biết rằng một khi chấp nhận những nguyên tắc đó rồi thì người ta sẽ không thể làm gì được nữa. Do vậy bà rất cẩn trọng. Bà ra sức trấn an và không ngừng nói rằng ʺTôi muốn duy trì nguyên trạngʺ ». Với bà Thái Anh Văn, Đài Loan là một thực thể khác biệt và có một bản sắc riêng đối với Trung Hoa Lục Địa. Bảy thập niên qua, Đài Loan vận hành như là một nhà nước độc lập và nền dân chủ Đài Loan cũng đã được củng cố vững chắc. Do vậy, bà không chấp nhận nguyên tắc « một quốc gia, hai thể chế » và nhất là không công nhận « đồng thuận 1992 » cho rằng Trung Quốc và Đài Loan là thuộc về một nước Trung Hoa duy nhất. Chính sách hăm dọa của Trung Quốc thất bại Thái độ « cứng đầu » này của bà Thái Anh Văn đã làm cho Trung Quốc bực tức và ngày càng tỏ ra mất kiên nhẫn. Trong bốn năm nhiệm kỳ đầu tổng thống, Bắc Kinh gia tăng sức ép trên mọi phương diện kinh tế, quân sự và tìm cách cô lập Đài Loan trên phương diện ngoại giao. Áp lực này vẫn sẽ tiếp tục đè nặng lên nhiệm kỳ hai của bà Thái Anh Văn theo như đánh giá của ông Barthelemy Courmont, giáo sư trường Đại Học Công Giáo Lille, nhà nghiên cứu Viện Quan hệ Quốc tế và Chiến lược trên đài RFI. « Giảm nhẹ áp lực hơn chắc chắn là không rồi chừng nào ông Tập Cận Bình vẫn còn tại quyền bởi vì vấn đề Đài Loan đối với ông là một nỗi ám ảnh. Mà mọi nỗi ám ảnh quốc gia nói thật chẳng là một điều gì hay ho cả. Tuy nhiên, liệu Trung Quốc có một chính sách cứng rắn hơn không, tôi không nghĩ là có. » Richard Bush cũng có cùng một quan điểm. Phản ứng đầu tiên của Bắc Kinh sẽ là « một sự thất vọng nhưng chưa phải là một thảm họa ». Trong chiều hướng này, chính quyền Trung Quốc sẽ còn gia tăng gấp bội và tiếp tục chiến lược được áp dụng trong bốn năm qua. Ông giải thích : « Tôi nghĩ rằng điều mà họ sẽ nói đầu tiên hết là còn có một cuộc bầu cử khác trong bốn năm nữa, và chiến dịch tranh cử này đã bắt đầu từ giờ. Tiếp đến, Trung Quốc tìm được một cách tiếp cận ʺkhá phù hợpʺgiữa một bên là sự hòa dịu và bên kia là chiến tranh. Đó là một sự kết hợp gồm hăm dọa, gây áp lực, phối hợp, can dự vào đời sống chính trị nội bộ của Đài Loan. Chiến lược này dường như đã vận hành tốt. Trung Quốc xem kết quả cuộc bầu cử địa phương năm 2018 là một thành công của chính sách đó. Kết quả cuộc bầu cử hôm thứ Bảy 11/01/2020 có lẽ sẽ buộc Bắc Kinh phải xem xét lại trước hết chiến lược hăm dọa và công thức « một quốc gia, hai thể chế » để giải quyết các bất đồng với Đài Loan. Tuy nhiên, tôi nghi ngờ là Bắc Kinh sẽ không xem kết quả này như là một tín hiệu báo động để thay đổi cách tiếp cận cơ bản. Bắc Kinh đơn giản sẽ gia tăng gấp đôi áp lực ». Mối quan hệ Trung – Đài – Mỹ Liệu rằng bà Thái Anh Văn có thể kháng cự được trước ý đồ muốn phá vỡ « nguyên trạng » của người láng giềng khổng lồ bên kia bờ eo biển hay không ? Nhà nghiên cứu Jean-Pierre Cabestan trong một chương trình phát thanh của đài France Culture có cho rằng cuộc đối đầu Mỹ - Trung có lẽ sẽ là một lợi thế cho Đài Loan. « Bắc Kinh vẫn sẽ tiếp tục cô lập Đài Loan nhưng cùng lúc còn có bối cảnh quốc tế được đánh dấu bằng cuộc đối đầu Mỹ - Trung. Hơn nữa chính quyền Trump ngày càng đứng về phía Đài Loan. Hoa Kỳ có các thỏa thuận an ninh với Đài Loan thông qua việc bán các loại vũ khí phòng thủ. Và nếu có một cuộc khủng hoảng quân sự ở Đài Loan, Hoa Kỳ có lẽ sẽ can thiệp ». Về điểm này, chuyên gia Richard Bush lưu ý đến thái độ nước đôi của chính quyền Donald Trump khi cho thực hiện cùng một lúc hai chính sách khác nhau trong mối quan hệ với chính quyền bà Thái Anh Văn. « Trong lĩnh vực an ninh và ngoại giao, chính quyền Trump đã đưa ra một số sáng kiến mới, nhưng không hẳn là công khai tất cả, để cải thiện mối quan hệ Hoa Kỳ – Đài Loan và trên thực tế là để mang đến cho Đài Loan nhiều sự tôn trọng và uy tín hơn vì những gì Đài Loan đã làm. Bên cạnh đó, các cơ quan chức năng kinh tế của chính quyền Trump lại không mấy gì sẵn lòng mở ra các cuộc thương lượng về những vấn đề mà Đài Loan mong muốn thật sự xúc tiến, những gì cho phép cải thiện tính cạnh tranh nền kinh tế của Đài Loan và cũng rất có thể mang lại một lợi thế chính trị nữa. Điều này tạo ra một tình huống kỳ lạ : Bộ Quốc Phòng và bộ Ngoại Giao Mỹ xem Đài Loan như là một tác nhân chiến lược, trong khi các bộ ngành kinh tế lại đối xử tệ với vùng lãnh thổ này ». Tình huống này làm dấy lên câu hỏi: Liệu người ta có thể tin tưởng vào chính quyền Washington đến đâu trong bối cảnh chủ nhân Nhà Trắng hiện nay là ông Donald Trump đặt lợi ích của nước Mỹ lên trên hết và luôn có những quyết định khó đoán khó lường ? Nhìn chung, theo quan điểm của ông Richard Bush cuộc bầu cử tổng thống Đài Loan năm nay trên thực tế là một trưng cầu dân ý về cách tiếp cận của tổng thống Thái Anh Văn đối với Trung Quốc cũng như là đối với Hoa Kỳ. Một cách gián tiếp, đó cũng là một cuộc trưng cầu dân ý về chính sách Trung Quốc của ông Mã Anh Cửu và kết quả thế nào đã được thấy rõ. Trong trước mắt, cử tri Đài Loan thích sự cẩn trọng của bà Thái Anh Văn hơn là chính sách xích lại gần Trung Quốc của ông Mã Anh Cửu.